Hoe confirmation bias, het Dunning-Kruger-effect en postmodern cynisme begrip uithollen
In de Netflix documentaire Behind the curve wordt een portret geschetst van de mensen die geloven dat het beeld van de aarde als bol een verkeerde voorstelling van zaken is, die bewust in stand wordt gehouden door een soort schaduwregering via hun marionetten van NASA, die om de een of andere reden niet wil dat de bevolking erachter komt hoe het echt zit.
Mark Sargent, een schrijver die ooit begon met het ontmantelen van de platte-aarde samenzwering maar zich liet overtuigen, stelt zich een soort ‘planetarium’ voor: een ‘Hollywood-studio’ à la The Truman Show die zo groot is, dat nog nooit dit heeft ontdekt. De zuidpool is een 60 meter hoge muur van ijs ‘Game of thrones style’ en de zon en maan zijn ‘gewoon lichten in de hemel’.
In de Truman Show wordt Truman voor de gek gehouden: zijn hele leven is een reality soap en pas als er per ongeluk een lamp vanuit de overkapping hemel naar beneden stort en Truman bijna verplettert, gaat hij vragen stellen. Sargent vraagt zich af: “als je een decor bouwt van 1600 kilometer groot, hoeveel mensen zou je dan voor de gek kunnen houden behalve alleen Truman?”
Nathan Thompson, de oprichter van een grote facebookgroep over flat earth, stelt zich een wereld voor waarin ‘ZIJ’ niet willen dat de waarheid van het Bijbelse geocentrische wereldbeeld aan het licht komt. “ZIJ willen mensen dom houden, blind en doof voor de waarheid. Zodat ZIJ je kunnen injecteren met hun vaccinaties en hun publieke onderwijs en hun heliocentrische model, wat in de kern gedwongen zonaanbidding is.”
Volgens Thompson zijn dinosaurussen verzonnen zodat mensen makkelijker geloven dat de aarde een paar miljard jaar oud is, kan het geen toeval zijn dat NASA verdacht veel lijkt op ‘nashab’, het Hebreeuwse woord voor bedriegen, leven we niet op een draaiende bol en stammen we niet af van apen.
Patricia Steere, de oprichter van de podcast Flat Earth and other hot potatoes vindt dat je geen ingewikkelde wiskundige formules nodig hebt om te weten waar je woont. Je kunt dat gewoon zelf waarnemen. Maar, zo stelt ze: ‘de krachten die er niet zouden moeten zijn hebben het ons verteld’. “Vertrouw ons. Geloof ons. En dat deden we. Ik deed dat. We deden dat allemaal.”
Erosie van het begrijpen
Behalve een duik in hoe een dergelijk geloofssysteem tot stand kan komen en een inkijkje in hoe flat earthers tegen de wereld, zichzelf, elkaar en de anderen aankijken, is de film een symptoom van wat ik ‘de erosie van het begrijpen’ zou willen noemen.
Het vertrouwen in de mensen die verstand geacht worden te hebben van zaken, lijkt op een dieptepunt. Wat voorheen voorbehouden was aan de wereldkampioenschappen voetbal, lijkt nu door te dringen in vrijwel alle domeinen: Nederland heeft 17,4 miljoen virologen, 17,4 miljoen economen, en de wetenschappelijke mening is ook maar gewoon een mening.
Deels is dat de aard van het beestje. De wereld is complex en veranderlijk. Wat op een bepaald moment klopte, klopt op een ander moment niet meer. Theorie en praktijk verschillen bovendien ook vaak: het model is immers een vereenvoudigde versie van de werkelijkheid. Het kunnen abstraheren beschrijven betekent lang niet altijd dat op basis van dit model ook functionele voorspellingen kunnen worden gedaan. Dat geldt zelfs voor een relatief harde wetenschap, zoals de meteorologie die ondanks de natuurwetten en hun computermodellen toch altijd te maken hebben met onzekerheidsintervallen waardoor af en toe hun weersvoorspellingen toch niet blijken te kloppen. En als het zelfs voor een harde wetenschap al moeilijk is om tot harde voorspellingen te komen, laat staan dat het dan voor de menswetenschappen mogelijk is om functioneel beleid te maken. Want hoeveel modellen er ook door sociologen, economen, psychologen enzovoorts worden ontworpen om te begrijpen hoe bepaalde situaties tot stand komen, en hoe ze te voorkomen – toch blijft de heilstaat uit, en is er frustratie, zijn er relletjes, blijft er discriminatie bestaan, zijn er nog steeds economische crises en oorlogen.
Protest tegen de complottheorie QAnon die stelt dat de wereld geregeerd wordt door pedofiele vampiers.
En als klap op de vuurpijl is onze kennis van de wereld en elkaar ontzettend groot en gespecialiseerd geworden. Veel dingen zijn zo gecompliceerd dat het in feite onmogelijk is om zonder voorkennis zelfstandig te begrijpen waar een bepaalde dissertatie over gaat, en niet iedereen heeft evenveel zin om zich in een heel dossier in te lezen. Goede wetenschapscommunicatie is dus heel erg belangrijk, en voor een deel wringt daar ook de schoen.
In de tweede plaats heeft de wetenschap (nog) geen mediakanaal gevonden om helder in te communiceren om het steeds kleiner wordende aandeel krant- en tijdschriftlezers te vervangen. Hoe brengen wetenschappers of wetenschappelijke instituten hun kennis, en hun inzichten in hoe die kennis tot stand gekomen is naar het grote publiek?
En waarom zijn er niet meer experts die in praatprogramma’s gewoon de nederigheid op kunnen brengen om zich niet te mengen in de onderwerpen buiten hun eigen kennisveld? Het zal wel iets met hun ego’s te maken hebben, of met de televisierealiteit is dat alles entertainment moet zijn, en je dus niet wordt uitgenodigd als je niet ook wil praten over hoe je een hond afleert zijn eigen stront te eten. Schoenmaker: blijf bij je leest.
Protest tegen covid-vaccins.
Voor een ander deel is dat toe te schrijven aan de politieke tactiek om twijfel en verdeeldheid te zaaien. Het lijkt niet nodig om te komen met een eigen coherent wereldbeeld, het is genoeg om het standpunt in te nemen dat het wereldbeeld van de ander ook niet coherent is om de boze burger die zich steeds minder vertegenwoordigd voelt te mobiliseren. Donald Trump won er de Amerikaanse verkiezingen mee, het Verenigd Koninkrijk verloor op die manier het lidmaatschap van de Europese Unie. In eigen land verspreiden talloze politieke partijen ook halve waarheden, of zelfs aperte leugens om aan stemmen te komen. Wanneer het regeringsbeleid aantoonbaar niet deugt, zoals met de bonnetjes- en toeslagaffaire, wordt de kritiek door Mark en zijn bende weggelachen, wordt er een glas gedronken en een plas gedaan, en gaat iedereen over tot de orde van de dag.
Een derde oorzaak voor dit probleem is het voxpopulisme dat zich in alle lagen van onze nieuwsmedia heeft genesteld. Er is een nieuwe ziekte die het land in de greep houdt, onze verslaggever ging met zijn microfoon naar het winkelcentrum om te peilen wat Miep en Jantje daarvan vinden. Er is een vliegtuig neergeschoten boven Oekraïne, maar gelukkig weet heel Nederland dat ook de dorpsgek heel erg meeleeft met de familie van de slachtoffers.
Niet rond
De omtrek van de wereldbol rondom de evenaar is 40.075,017 km maar rondom de nulmeridiaan en de datumgrens is dit slechts 40.007,863.
Dit komt door de centrifugale kracht die ontstaat doordat de aarde in 24 uur om die 40.075,017 kilometer draait. De aarde is een bromtol die met een snelheid van bijna 1670 kilometer om zijn as draait.
Op onze breedtegraad is die afstand kleiner (want de omtrek op de 52e breedtegraad is minder groot). Wij draaien dus minder snel dan op de evenaar, en de centrifugale kracht is hier dus ook minder groot. Dit verschil in draaisnelheid verklaart ook waarom de zonsondergang bij ons zo veel langer duurt dan in de tropen.
Planeet Aarde is dus inderdaad geen bol. Isaac Newton was de eerste die begreep dat door het verschil in centrifugale kracht tussen de polen en de evenaar de aarde een afgeplatte sferoïde moest zijn.
En inderdaad: vanaf het middelpunt tot de evenaar is het ongeveer 21 kilometer verder dan van het middelpunt tot de noordpool. Het is om deze reden dat de Chimborazo vulkaan in Equador, de 39e bergtop van Zuid-Amerika wanneer we de hoogte in de atmosfeer meten vanaf zeeniveau, bekend staat als het punt dat het verste weg is van het middelpunt der aarde: de Chimborazo krijgt 21 kilometers cadeau door deze equatoriale bult.
De aarde is echter ook geen perfecte afgeplatte sferoïde omdat de massa van de aarde ongelijk is verdeeld, waardoor er verschillen in gravitatiekracht ontstaan. Door deze verschillen ontstaat een oneffen oppervlak, een beetje zoals een golfballetje. Ook is de aarde een klein beetje plastisch, waardoor het oppervlak een beetje vervormt.
Er zijn nog talloze andere krachten die hun invloed hebben op de vorm van de wereldbol: in de eerste plaatst is er natuurlijk de plaattektoniek, de erosie en de verwering die zorgen voor allerlei verschillende vormen aan het aardoppervlak: grootschalig zoals bergketens en oceaanbekkens, kleinschalig zoals valleien, meteoorkraters en vulkanen.
Maar ook de aantrekkingskracht van de zon en de maan zorgen voor kleine ‘gesteentegetijen’. Ook veranderende gewichten van het oceaanwater en de atmosfeer kunnen vervormingen aan het aardoppervlak te weeg brengen, al beperkt dit zich tot slechts ongeveer een centimeter. Ook verandert de hoogte van het landoppervlak door het terugveren of juist wegzakken van gebieden door het smelten van het landijs na de laatste ijstijd: een proces dat isostatic rebound wordt genoemd. Het oppervlak verandert dus constant.
De aarde is dus niet rond, niet plat, en ook geen perfecte afgeplatte sferoïde. Het is een hyperactief afgeplat golfballetje van plastisch materiaal.
De erosie van het vertrouwen in de gezagsdragers, zowel op het gebied van het bestuur, de kennis, en de verslaglegging daarvan is dus niet geheel onterecht. Het is te dom en te gevaarlijk om mensen die niet meer gaan stemmen omdat het hen niet uitmaakt of ze nu door hond of door de kat worden gebeten weg te zetten als cynisch en lui. Het is te makkelijk om anti-vaxxers en hofvijverpantrommelaars weg te zetten als domme viruswappies. Het is niet nuttig om de erosie van het begrijpen af te wentelen op de mensen die vinden dat hun mening net zo logisch, net zo belangrijk en net zo waardevol is als een expert.
Dunning-Kruger-effect
Wat Behind the curve eerlijk en goed doet is laten zien dat deze flat earthers juist slimme, kritische mensen zijn, die vragen stellen en heel hard willen werken om hun theorieën te bewijzen. En juist in dit bewijzen vinden we de wortel aan de stam van de erosie van het begrijpen: het zogenaamde Dunning-Kruger-effect.
Met dit effect wordt het fenomeen bedoeld dat mensen die in feite weinig expertise hebben op een bepaald terrein, zichzelf lijken te overschatten als ze moeten inschatten hoe goed ze in dat terrein zullen presteren. Een bekend geworden voorbeeld van dit effect is te zien in een van Dunnings onderzoeken naar Nederlandse kandidaten die opgingen voor hun rijbewijs. Degenen die zakten hadden zich gemiddeld veel meer overschat dan de mensen die slaagden.
Beginners, stelt Dunning, hebben te weinig metakennis (kennis over hun kennis) om goed in te kunnen schatten hoe juist of onjuist in inschattingen zijn. Experts, met veel meer ervaring, hebben die metakennis wel, en kunnen dus op hun terrein veel beter uitkomsten voorspellen. Hoe minder kennis en metakennis er is, hoe groter het zogenaamde inductieprobleem. Met inductie wordt bedoeld dat er op basis van een beperkte hoeveelheid informatie, algemeen geldende uitspraken worden gedaan.
Het inductieprobleem
Het inductieprobleem geldt ook voor de vorm van de aarde. Flat earthers zijn mensen die slim genoeg zijn om in hun schuur houten motorfietsen te bouwen – maar ze weten te weinig af van hoe wetenschappelijke kennis tot stand komt. Ze stellen kritische vragen zonder dat ze alle feiten hebben (“Waarom vliegen er nooit vliegtuigen over de zuidpool?”) en doen aannames zonder bewijzen. Ze researchen op internet en trappen in de val van confirmation bias: het verlangen bevestigd te worden in wat ze zelf denken en ervaren. In de woorden van Mark Sargent: ‘het is eigenlijk onmogelijk om nog te daten met iemand die niet in de platte aarde gelooft. Het verschil in paradigma is te groot’.
In de documentaire zien we talloze voorbeelden van (mislukkende) experimenten om de platte aarde te bewijzen. Hierin herkent de wetenschapsfilosoof een belangrijke denkfout. Wetenschappers vinden namelijk in navolging van Carl Popper dat je niet op zoek moet naar bewijs dat jouw theorie waar is – je moet juist op zoek gaan naar bewijs dat jouw theorie niet juist is. Het idee is dat als iedereen op aarde echt zijn best doet om een stelling te ontkrachten, en dat lukt niet, dat dan de stelling wel waar zijn.
Popper demonstreerde deze ‘falsificatietheorie’ aan de hand van een gedachtenexperiment. Hij stelde dat hij heel veel zwanen had gezien, en dat al deze zwanen wit waren. De algemene uitspraak die hij op basis van deze waarneming deed, was dat alle zwanen wit zijn.
Tegenwoordig weten we dat er ook zwarte zwanen bestaan, en dat dus de algemeen geldende uitspraak ‘alle zwanen zijn wit’ niet klopt. Om een dergelijke algemene uitspraak te kunnen doen, moet je dus niet in een Nederlands bloemkolenveldje op zoek blijven gaan naar witte zwanen en zie je wel, zie je wel roepen. Als je echt wil weten of je uitspraak ‘alle zwanen zijn wit’, ga je systematisch op zoek naar alle zwanensoorten in de wereld, en check je de kleurenpracht van al deze vogels net zo lang dat je overal geweest bent, en alle soorten zwanen hebt gecontroleerd. Alleen als je dat gedaan hebt, en je echt geen andere zwanensoort bent tegengekomen dan de witte zwanen, dan kun je de algemeen geldende uitspraak ‘alle zwanen zijn wit’ (tot het tegendeel is bewezen) doen. En je zult dan in Australië de zwarten zwanen aantreffen, waarmee dit zwanenparadigma verandert in ‘alle zwanen zijn wit, behalve de zwarte zwanen’).
“Als er iets gebeurt, zoals bijvoorbeeld de bomaanslag bij de Boston Marathon, dan ga er niets van geloven, totdat mijn eigen been eraf knalt.”
De combinatie van confirmation bias en het Dunning-Kruger-effect is in deze tijden van google- en YouTube-algoritmes levensgevaarlijk. Deze zoekalgoritmes zijn er ook op gebouwd te selecteren wat op basis van voorgaande zoekcommando’s en kliks als ‘relevant’ wordt beschouwd. De ‘successen’ uit het verleden, zijn dus de basis voor wat er in de toekomst zal worden getoond. Zondag met Lubach liet afgelopen oktober perfect zien hoe deze algoritmes voor meer erosie van het begrijpen zorgen. Zoals Lubach het treffend zegt: “Mensen zitten in een nauwer tunneltje dan ooit, maar ze hebben het gevoel dat ze zich juist heel breed oriënteren.”
Postmodernisme
Wat de flat earthers lijkt te binden, is een diepgeworteld vertrouwen in de eigen intuïtie en waarnemingsvermogen. Een ronde wereld die keihard door het universum zoeft, ‘zou anders moeten voelen’. De voorzitter van het ‘Infinate Plain Society’ gelooft niet dat de platte aarde onder een hemelgewelf vast zit, omdat hij de kromming van de lucht niet kan waarnemen. Volgens anderen ‘lijkt’ de oneindige vlakte ‘gewoon niet goed’. Patricia Steere zegt het zo: ‘als er iets gebeurt, zoals bijvoorbeeld de bomaanslag bij de Boston Marathon, dan ga er niets van geloven, totdat mijn eigen been eraf knalt.’
Patricia Steere is ten diepste een postmodernist. Zij vindt de kennis van de ronde aarde ‘aangeleerd’ en niet in overeenstemming met haar eigen ervaring van de aarde als plat. Het geloof in oorzakelijkheid komt voort uit gewoonte, niet uit het rationalistische idee dat er een inherente, redelijke en logische structuur aan causaliteit ten grondslag ligt. Deze uitspraak van Patricia Steere is in feite de uiterste consequentie van het postmodernistische idee dat er geen meta-standpunt te bepalen valt omdat alle kennis menselijke limieten kent, en bovendien cultureel bepaald is. In het Zondag met Lubach filmpje verklaart iemand niet te geloven in feiten, want ‘wat is een feit?’.
De main stream media geeft ‘alternatieve feiten’ en ‘fake news’. Voor het echte verhaal moet je het konijnenhol op YouTube in. Geloof je eigen intuïtie. Denk zelf na. Wat voelt logischer: dat de wereld samen met de rest van het sterrenstelsel met een paar honderd miljoen kilometer per uur door een universum zoeft waarvan we niet eens alles kunnen zien, of dat de wereld een platte schijf is met een ijswand eromheen. En mijn gevoel is waarder dan jouw feiten, want voor mijn gevoel is geen wiskunde nodig.
Ziedaar de erosie van het begrijpen in een notendop: wat lijkt op kritische vragen stellen, is in feite het poneren van een onzinnige stelling, maar dan met een vraagteken aan het einde. “Waarom vliegen er geen vliegtuigen over Antarctica?” bijvoorbeeld, lijkt een kritische vraag, maar is dat niet. Wanneer een driedimensionaal object zoals een bol (of een afgeplatte sferoïde) moet worden afgebeeld op een tweedimensionaal stuk papier, dan moeten er compromissen worden gesloten over hoe dat het beste te doen. In mijn lessen aardrijkskunde hierover, laat ik mijn leerlingen altijd op een mandarijntje hun eigen landmassa’s tekenen. Daarna vraag ik hen om het mandarijntje zo te pellen, dat het natuurgetrouw om te zetten is naar een kaart. Dit is uiteraard onmogelijk. Uiteindelijk leren de kinderen op die manier dus dat een kaart nooit helemaal klopt (bekijk op http://www.thetruesize.com hoe op de Mercatorprojectie van Google Earth de oppervlakten van landmassa’s bij de polen veel te groot worden afgebeeld ten opzichte van de landen rondom de evenaar). De afstanden over Antarctica zijn dus bedrieglijk groot.
Bovendien is het grootste gedeelte van het zuidelijk halfrond een oceaan, en zijn de schaarse landmassa’s daar veel dunner bevolkt dan op het Noordelijk halfrond. De economische vraag naar een directe vlucht tussen bijvoorbeeld Punta Arenas (Chili) en Christchurch (Nieuw-Zeeland) is dus niet zo hoog.
Door ‘kritische vragen’ te stellen, lijkt de flat earther oprecht betrokken bij een zoektocht naar de waarheid. Dit is echter niet zo. Wanneer de vraag namelijk eenmaal is beantwoord, stelt de flat earther een andere ‘kritische vraag’ die ook weer beantwoord moet worden. De vragen zijn eenvoudig, maar voor de antwoorden is een hoop meer voorkennis nodig – zoals de basale wiskunde van euclidische ruimte of economische wetmatigheden. Voor de vraag is 1 seconde nodig, voor het antwoord 1 minuut. En zo slagen dergelijke samenzweringtheoretici dus voldoende twijfel te zaaien, en het vertrouwen in de democratie, de kennis en de controle hierop te ondergraven.
“Moderne complottheorieën hebben als doel het vertrouwen in gezagsdragers te ondergraven.”
Volgens Harvard professor Nancy Rosenblum die een boek schreef over conspiracy theories zijn samenzweringscomplotten in de loop van de tijd veranderd. Waren het ooit alternatieve manieren om gebeurtenissen te verklaren (het Roswell incident en de moord op JFK bijvoorbeeld), tegenwoordig hebben ze geen ander doel dan deze erosie van het begrijpen.
Naast erosie, is er hierdoor sprake van een politisering van het begrijpen: expertise wordt niet meer gezien als een effect van merites, maar in dienst van een agenda. In feite zijn anti-vaxxers, flat earthers en mensen die geloven dat de wereld wordt bestuurd door pedofiele kinderbloeddrinkers uiterst cynisch naar het doel van de expert.
De huisarts is een marionet van de medicijnenindustrie, de leraar is marionet van de machtige ZIJ – ZIJ die willen dat u dom blijft en gewillig uw geld blijft uitgeven. ZIJ die kinderbloed drinken om jong te blijven, en ZIJ die hun pedofiele lusten willen blijven botvieren.
De samenzweerders leven in de wereld van They Live (1988), een scifi-horrorfilm van John Carpenter wanneer iemand een zonnebril vindt die hem in zwart-wit laat zien hoe de wereld in werkelijkheid is georganiseerd. Spoiler alert: alien robots hebben de macht, en spoelen uw hersens met subliminale boodschappen via billboards en, natuurlijk, de main stream media.
GEHOORZAAM.
KOOP.
KIJK TELEVISIE.
BLIJF SLAPENDE.
DENK NIET ZELF NA.
CONSUMEER.
GELOOF IN EEN RONDE AARDE.
Bronnen:
- Bauer, J. c.s. (2019). Flat Earth: What makes REAL science? – Wisecrack edition, Blue Ant Media, https://www.youtube.com/watch?v=umo6pMCkcXs geraadpleegd op 3-1-2021 om 13:13
- Bauer, J. c.s. (2019). How conspiracy theories have changed (Flat Earth, Anti-Vaxxers) – Wisecrack edition, Blue Ant Media, https://www.youtube.com/watch?v=NWkBccBtGAw&t=736s&ab_channel=Wisecrack geraadpleegd op 3-1-2021 om 18:04
- Carpenter, J. (1988). They Live, Alive Films / Universal (geen idee meer wanneer ik die voor het laatst heb gezien).
- Choi, C.Q. (2007). Strange but true: Earth is not round, Scientific American, https://www.scientificamerican.com/article/earth-is-not-round/ geraadpleegd op 3-1-2021 om 13.26
- Clark, D.J (2018). Behind the curve, Netflix, https://www.netflix.com/watch/81015076, geraadpleegd op 3-1-2021 om 12:30
- Heshmat, S. (2015). ‘What is confirmation bias’, Psychology Today, https://www.psychologytoday.com/us/blog/science-choice/201504/what-is-confirmation-bias geraadpleegd op 3-1-2021 om 15:27
- Koenen, L. (1987). Witte zwanen, zwarte zwanen – een mislukte inleiding op Popper, Vrij Nederland, https://www.liesbethkoenen.nl/archief/witte-zwanen-zwarte-zwanen/ geraadpleegd op 3-1-2021 om 15:53
- Lubach, A, (2020). De online fabeltjesfuik, Zondag met Lubach,VPRO, https://www.youtube.com/watch?v=FLoR2Spftwg&ab_channel=vprozondagmetlubach geraadpleegd op 3-1-2021 om 16:13
- Nescio, N. (2021). Earths circumference, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Earth%27s_circumference geraadpleegd op 3-1-2021 om 13.26
- Nescio, N. (2020). Shape of the earth: the oblate spheroid, Earth how, https://earthhow.com/shape-of-the-earth/ geraadpleegd op 3-1-2021 om 13.28
- Van Erp, P. (2020). ‘Te dom om te weten hoe dom ze zijn’, Skepter 33.1, https://www.healthline.com/health/dunning-kruger-effect geraadpleegd op 3-1-2021 om 14:58
- Weir, P. (1998). The Truman Show, Paramount Pictures, (geen idee meer wanneer ik die voor het laatst heb gezien).
